Wczesne średniowiecze postrzegane bywa jako mroczny okres "ciemnych wieków", choć jednocześnie fascynuje skalą zmian na mapie Europy. Między VI a X w. dokonała się, ciągle niedostatecznie poznana, historia kontynentu, który ukształtował się wówczas w przybliżeniu w takiej postaci, w jakiej istnieje do dziś. Był to czas długiej agonii cywilizacji rzymskiej, ale jednocześnie wzrostu Bizancjum - naturalnego spadkobiercy Imperium. To zarazem okres krzewienia się wielkich kultur i religii współczesnego świata, rozwoju rzemiosł i nowego typu gospodarki - feudalizmu, rozpadu i tworzenia wielu państw oraz po wstawania setek ośrodków wczesnomiejskich. U progu średniowiecza kontynent zasiedlały ludy, które dały początek współczesnym narodom i cywilizacji europejskiej. Zmiany dotyczyły różnych dziedzin życia. Najważniejszą pozostaje wielka przemiana ludnościowa i kulturowa. Jej wynikiem był podział Europy na dawną część rzymską - reprezentowaną przez kolejne prawie tysiąc lat przez cesarstwo bizantyjskie, germańską - która stworzyła podwaliny państw Europy Zachodniej, oraz słowiańską - której spadkobiercami są mieszkańcy Europy Środkowo-Wschodniej, w tym współczesnej Polski. Gorzej powiodło się szukającym u progu średniowiecza swego miejsca na mapie Europy ludom koczowniczym. O wielu z nich, będących okresową potęgą, jak Awarowie czy Chazarowie, zapomniano jeszcze w średniowieczu. Inni, jak Protobułgarzy, w zetknięciu z żywiołem lokalnym stali się jeszcze przed X w. częścią świata słowiańskiego. Jedynie Madziarzy, usytuowani od schyłku IX w. w Kotlinie Karpackiej i na Nizinie Panońskiej, zachowali tożsamość językową i kulturową, choć w wyniku złożonych procesów akulturacji tmdno dopatrzyć się w nich potomków wojowniczych nomadów. Wreszcie na północnych peryferiach kontynentu, postrzeganych jako świat ciemności i potworów budzących grozę i lęk w człowieku średniowiecza, trwały w tradycyjnej kulturze ludy bałtyckie i ugrofińskie. W płaszczyźnie ideologii przełomem okazała się chrystianizacja kontynentu. Najwcześniej zetknęły się z nią ludy śródziemnomorskie. Na terenach cesarstwa rzymskiego chrześcijaństwo stało się, za sprawą cesarza Konstantyna Wielkiego, oficjalną religią Rzymian już u progu IV w. Nieco później, w V w., zetknęty się z nim ludy germańskie, w tym saliccy Frankowie. W IX w. misje chrześcijańskie dotarły do ludów słowiańskich zamieszkujących na południe od łuku Karpat oraz do ludów skandynawskich. Ale na rozległych obszarach Europy Środkowej, w tym Polski, przyjęcie nowej religii wiązało się z przełomem politycznym, jakim było powstawanie państw Nowej Europy w X w. Procesy charakteryzujące czas przemian znajdowały odbicie w życiu ludności zamieszkującej tereny dawnego Barbaricum, w tym także na terytoriach ziem polskich. Wiele nowych zjawisk, zwłaszcza w sferze architektury monumentalnej, sztuki sakralnej, czy kultury życia wyższych warstw społecznych, nie odbiegało w sposób istotny od pierwowzorów, znanych w Europie karolińskiej i ottońskiej. Twórcami wielu dzieł we wczesnej fazie polskiej państwowości byli bowiem przedstawiciele elit europejskiej Christianitas. Jednak w wielu dziedzinach życia Polska czasów Mieszka i Chrobrego zachowuje swą odmienność i specyfikę. Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej - będąca przedmiotem tej publikacji u pozwala śledzić narodziny i rozwój zjawisk i procesów kulturowych w długiej, bo obejmującej okres aż siedmiu stuleci, perspektywie czasowej. Na ziemiach polskich dokonała się wówczas wielka przemiana osadnictwa starożytnego we wczesnosłowiańskie. Był to również czas przechodzenia od organizacji plemiennych do wczesnopaństwowych. Cezury te wyznaczają zakres badań archeologicznych. Wśród tematów wiodących należy tu wymienić po czątki osadnictwa wczesnośredniowiecznego. W kwestii zasiedlenia terytoriów wschodniej i środkowej Europy przez Słowian nagromadziło się sporo kontrowersji, bowiem świadectwa materialne tego ludu są nieliczne i niejednoznaczne w swej wymowie. Ważnym przedmiotem dociekań pozostaje czas formowania się pierwszych struktur protopaństwowych oraz kwestia wyłaniania się elit plemiennych i ich rola w organizowaniu lokalnych społeczności. Na tym tle analizowane są relacje między pogańskimi plemionami prapolskimi a ich chrześcijańskim otoczeniem. Okres plemienny to zarazem czas, kiedy ludy zamieszkujące różne regiony obecnych ziem polskich wychodzą z cienia anonimowości i pojawiają się pod różnymi nazwami w kronikach, zwłaszcza arabskich, bizantyjskich i frankijskich. Rozległym polem badań pozostają początki państwa i jego głównych ośrodków. Wobec niedostatku źródeł pisanych, dane archeologiczne mają tu istotne, niekiedy rozstrzygające znaczenie. Możliwości w tym zakresie niepomiernie wzrosły w ostatnich dekadach. Wynika to nie tylko z intensyfikacji prac terenowych, ale i z nowych możliwości datowania stanowisk archeologicznych dzięki wprowadzeniu na nieznaną wcześniej skalę metod dendrochronologii. W archeologii polskiego wczesnego średniowiecza obecne są dokonania różnej wagi. Niektóre z nich mają wszakże wymiar szczególny, i to właśnie im poświęcamy najwięcej uwagi. Chodzi o odkrycia niekiedy głośne, a niekiedy zapomniane, które podzieliły i nadal dzielą środowiska naukowe. Prezentujemy też problemy będące od lat przedmiotem dyskusji i polemik. Na stronach tej książki Czytelnik znajdzie opinie, które burzą utarte schematy rozumowania, ale jednocześnie otwierają nowe horyzonty poznawcze. I chociaż w wielu kwestiach jest jeszcze za wcześnie, aby pokusić się o zarysowanie ostatecznych rozstrzygnięć, warto przedstawić, a w niektórych przypadkach choćby zarysować, perspektywy dalszych poszukiwań. Wobec mnogości zagadnień godnych prezentacji, te, które zostały zamieszczone w kolejnych rozdziałach, stanowią przede wszystkim wybór autora - jeden spośród wielu możliwych. Zakres terytorialny pracy wyznacza obszar dzisiejszej Polski, z wyłączeniem Warmii i Mazur - ziem zajmowanych we wczesnym średniowieczu przez ludy bałtyjskie. Jest to więc teren najbardziej zbliżony do tego, jaki Polska zajmowała w czasach pierwszej monarchii piastowskiej. Przyjęta w książce chronologia wczesnego średniowiecza obejmuje czasy między VI w. a połową XIII w. O ile dolna granica nie odbiega istotnie od ram chronologicznych wczesnego średniowiecza przyjmowanych w krajach Europy Zachodniej, o tyle w przypadku końca okresu - zgodnie z tradycją przyjętą w naszym kraju - wykraczamy znacznie poza wiek X, który na Zachodzie kończy etap formowania i konsolidacji struktur państwowych. Zamysl tej publikacji powstał podczas wykładów i seminariów, jakie od połowy lat dziewięćdziesiątych prowadzę w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, w ramach tematu "Archeologia wczesnego średniowiecza". Istotne znaczenie w jego efektywnej realizacji miał mój aktywny udział w dużych projektach badawczych w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN. Choć książka adresowana jest głównie do studentów i adeptów archeologii i historii, mam nadzieję, że krąg jej odbiorców będzie znacznie szerszy. Wielokrotnie obserwowałem, jak wielki rezonans i gorące dyskusje budzą poruszane przeze mnie kwestie w "małych ojczyznach" - miejscach, których ta problematyka dotyczy. Dzieje się tak zapewne dlatego, że choć omawiane dalej tematy odnoszą się do spraw niekiedy dziś zapomnianych, to jednak bliskich i ważnych dla mieszkańców tych regionów. Być może jednak również z tej przyczyny, iż są na tyle interesujące, że warto o nich wiedzieć. Na zakończenie kilka słów o konstrukcji książki. Początkowe dwa rozdziały odnoszą się do wybranych aspektów historii badań archeologicznych nad polskim wczesnym średniowieczem (rozdział 1) oraz do kwestii warsztatowych (rozdzial 2). Układ dalszych części podporządkowano dwóm kryteriom: chronologicznemu i rzeczowemu. Do rozdziałów uporządkowanych według chronologii należą: 3 u o początkach Słowian, 4 - dotyczący okresu przedpaństwowego oraz 9 - o początkach państwa polskiego. Każdy z rozdziałów wiodących wzbogacono o teksty dodatkowe. Zamieszczono w nich wybór najciekawszych odkryć lub zagadnienia odnoszące się do omawianego okresu szczególnie warte prezentacji. O ile w odniesieniu do rozdziału 3 zamysł ten, ze względu na skromną bazę źródłową, był trudny do realizacji, o tyle w pozostałych przypadkach możliwości było niepomiernie więcej. Do okresu przedpaństwowego odnoszą się zatem, poza rozdziałem 4, również rozdziały 5-8, a do archeologii okresu wczesnopaństwowego rozdziały 9-15. Bibliografię opracowano zgodnie z podziałem książki na rozdziały, co czytelnikowi wydatnie ułatwi samodzielne poruszanie się w bogatej literaturze przedmiotu. Podano tam pozycje podstawowe, a zarazem reprezentatywne dla danego zagadnienia. Publikacje o kluczowym znaczeiu dla omawianej kwestii lub toczącej się dyskusji, włączono do tekstu w odpowiedich miejscach